Z powodzeniem można powiedzieć, że rok 2021 był przełomowy dla Narodowego Centrum Promieniowania Synchrotronowego SOLARIS. Jego zwieńczeniem było uzyskanie finansowania infrastruktury badawczej NCPS z Ministerstwa Edukacji i Nauki, które zapewni działanie naszego Centrum przez kolejnych 5 lat.

Rozwój infrastruktury

Celem przedsięwzięcia na które Uniwersytet Jagielloński otrzyma 200 mln złotych jest wsparcie badań naukowych i prac rozwojowych prowadzonych z wykorzystaniem promieniowania synchrotronowego oraz kriomikroskopii. Środki te zapewnią utrzymanie unikatowego instrumentarium Centrum i bezpłatny dostęp do niego dla wszystkich grup badawczych w latach 2021 -2025. Otrzymane finansowanie już w tym roku umożliwiało prace rozwojowe infrastruktury synchrotronu. W styczniu odbyło się oficjalne przekazanie kriomikroskopu Glacios, który uzupełnił tym samym ofertę badawczą Krajowego Centrum Kriomikroskopii Elektronowej. Na każdej z powstających linii trwały prace związane z przetargami lub montażem poszczególnych elementów. Dla linii SOLAIR została podpisana umowa na zaprojektowanie, wykonanie oraz dostawę zmodyfikowanej komory próżniowej VK1 oraz pierwszego lustra M1. Zakończyła się instalacja front-endu linii PolyX, który pozwoli na transport wiązki promieniowania synchrotronowego z magnesu zakrzywiającego w pierścieniu akumulacyjnym do hali eksperymentalnej. Jednakże jednym z najważniejszych wydarzeń związanych z rozwojem infrastruktury synchrotronu było zainstalowanie w październiku 2021 r. monochromatora na linii SOLABS. Wkrótce potem zespół linii zaobserwował monochromatyczną wiązkę promieniowania na krysztale YAG, zamontowanym na wyjściu monochromatora. To bardzo dobra wiadomość dla użytkowników, którzy już na wiosnę 2022 roku będą mogli aplikować o czas badawczy na nowej linii eksperymentalnej.
Wielkimi krokami zbliża się również moment rozpoczęcia projektu rozbudowy budynku NCPS SOLARIS. Powierzchnia hali synchrotronu znacznie powiększy się, a w nowej części zostaną wybudowane linie badawcze, których umiejscowienie w obecnie istniejącej przestrzeni byłoby niemożliwe. Jedną z nich będzie linia SOLCRYS, przeznaczona do badań strukturalnych. Stacje końcowe linii SOLCRYS umożliwią m.in. analizy struktury białek, wirusów, kwasów nukleinowych i polimerów. W rozbudowanej hali eksperymentalnej, przewidziano także instalację mikroskopów w ramach rozwoju Krajowego Centrum Kriomikroskopii Elektronowej. Miejsce znajdzie tutaj także instalacja odzysku i skraplania helu używanego do eksperymentów oraz infrastruktura serwerowni.

Użytkownicy i nabory wniosków

Dzięki wypracowanemu w poprzednim roku systemowi zdalnego dostępu, trwająca pandemia nie zakłócała pomiarów wykonywanych na liniach i kriomikroskopie. Niestety covidowe obostrzenia sprawiły, że większość cyklicznych wydarzeń oraz konferencji, które planowaliśmy na rok 2021 - nie mogło się odbyć. 
W dwóch naborach wniosków o czas badawczy wpłynęło łącznie 147 aplikacji, co stanowi nieznaczny spadek liczby zainteresowanych pomiarami grup badawczych w stosunku do poprzedniego roku. Po raz pierwszy w 2021 r., w postępowaniu konkursowym udostępniono linię badawczą DEMETER, posiadającą dwie stacje końcowe- mikroskop STXM i PEEM.

Publikacje naukowe 

Wzrost zainteresowania badaniami w Centrum i lepszą rozpoznawalność SOLARIS wśród badaczy w kraju i za granicą, przełożyły się na dużą ilość aplikacji o czas badawczy i wzrost liczby publikacji naukowych z badań, które były realizowane na synchrotronie. Wśród kilkunastu nowych publikacji, na szczególną uwagę zasługuje czasopismo Science Advances, które poświęciło okładkę jednego ze swoich wydań na specjalną grafikę dokumentującą badania przeprowadzone w NCPS SOLARIS z użyciem kriomikroskopii elektronowej. Także zespół naukowy SOLARIS pracował nad ciekawymi badaniami, w efekcie nazwiska naszych naukowców znalazły się w przeszło dwudziestu publikacjach, często w prestiżowych czasopismach. Najwięcej badań powstało w grupie, która skupiona jest wokół linii absorpcji promieniowania rentgenowskiego: XAS.

Projekty i nagrody

Zespół Centrum przez cały rok pracował nie tylko nad rozwojem infrastruktury synchrotronu, ale także rozwijał przestrzeń badań własnych. Na szczególną uwagę zasługuje projekt badawczy pt. "Badania strukturalne białek w wysokich ciśnieniach na linii SOLCRYS w Narodowym Centrum Promieniowania Synchrotronowego SOLARIS", który w połowie roku został zakwalifikowany do finansowania w ramach konkursu PRELUDIUM BIS na badania realizowane przez doktorantów w szkołach doktorskich. Decyzja ta umożliwiła utworzenie stanowiska dla doktoranta w rozwijającej się od 2020 roku Szkole Doktorskiej Nauk Ścisłych i Przyrodniczych. 
W czerwcu 2021 r. odbyła się gala wręczenia Nagród Miasta Krakowa. Jednym z laureatów w dziedzinie „nauka i technika” została sześcioosobowa grupa badaczy - Structural Biology Core Facility z Małopolskiego Centrum Biotechnologii UJ w składzie: dr hab. Sebastian Glatt - kierownik, dr Michał Rawski, mgr Kinga Wróbel oraz dr Przemysław Grudnik, dr Piotr Wilk, mgr Klaudia Woś. Trzej pierwsi wymienieni naukowcy to również pracownicy Krajowego Centrum Kriomikroskopii Elektronowej działającego w Narodowym Centrum Promieniowania Synchrotronowego SOLARIS. Zespół pod kierownictwem dr hab. Sebastiana Glatta otrzymał nagrodę za wybitne osiągnięcia w pracy naukowo-badawczej w zakresie biologii strukturalnej.
Warto również dodać, że naukowiec z SOLARIS oraz studentka studiów doktoranckich z Biofizyki na Wydziale Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej UJ, Paulina Kozioł, została laureatką nagrody William G. Fateley Student Award 2021. Jest to nagroda ufundowana przez The Coblentz Society oraz rodzinę Fateley, przyznawana jednemu studentowi za wybitne osiągnięcia naukowe w dziedzinie spektroskopii oscylacyjnej.
Ponadto dwie pracownice zespołu SOLARIS - Dr Katarzyna Sowa i mgr inż. Paulina Kozioł znalazły się wśród 100 wybitnych naukowców, którym Fundacja na rzecz Nauki Polskiej przyznała prestiżowe stypendia, mające na celu wsparcie młodych uczonych w ich rozwoju naukowym.