Jeszcze jakiś czas temu człowiekowi wydawało się, że po przeszło dwuletniej pandemii COVID sytuacja na świecie wróci do względnej normalności. Niestety wywołana przez Rosję wojna w Ukrainie pokazała, jak kruche są fundamenty światowego ładu, a konflikt toczący się u wrót Wspólnoty Europejskiej ma wieloaspektowy wpływ również na świat nauki.

Stałe punkty w zmiennym środowisku

Narodowe Centrum Promieniowania Synchrotronowego SOLARIS w 2022 roku mimo wielu trudności i zagrożeń związanych również z niestabilnością rynku energetycznego, niezmiennie kontynuowało realizację stawianych przed nim celów.  Współpracując z krajowym i międzynarodowym środowiskiem naukowym, projektowało, tworzyło i udostępniało stanowiska do prowadzenia badań z wykorzystaniem unikalnych metod doświadczalnych bazujących na właściwościach promieniowania synchrotronowego oraz techniki kriomikroskopii elektronowej. 
Stałą cechą istnienia Centrum, jako jednostki młodej, jest jego rozwój. Mimo dynamiki zmian zachodzących w roku 2022 zarówno w perspektywie polityki globalnej, jak ich wpływu na środowisko naukowe, tendencje zmierzające do ewolucji zostały zachowane. W skali całego ośrodka bezapelacyjnym krokiem milowym w tym roku było rozpoczęcie rozbudowy hali eksperymentalnej synchrotronu. Powiększony budynek umożliwi przede wszystkim uruchomienie czterech kolejnych linii badawczych, w tym SOLCRYS, przeznaczonej do badań strukturalnych, która już teraz jest w zaawansowanej fazie projektowej. Linia badawcza SOLCRYS umożliwi m.in. analizy struktury białek, wirusów, kwasów nukleinowych i polimerów. Swoje miejsce w nowej hali znajdzie też laboratorium kriomikroskopii. Dotychczas dwa mikroskopy elektronowe - Titan Krios i Glacios, stoją w specjalnie do tego celu zbudowanych pomieszczeniach, w doku załadowczym starej części budynku. Na terenie powiększonej hali powstanie pracownia pomieści docelowo aż cztery mikroskopy. W projekcie znalazło się też laboratorium przygotowywania próbek, które zostanie udostępnione wszystkim użytkownikom SOLARIS. Znajdzie się w nim niezbędny sprzęt do preparacji próbek na linie badawcze oraz do opracowania siatek na pomiary Cryo-EM. Ostatnim już obszarem, który znajdzie swoje miejsce w rozbudowanej hali jest przestrzeń warsztatowa i nowe biura dla powiększającego się zespołu naukowego SOLARIS.
Również infrastruktura badawcza, w dotychczas istniejącej hali była przedmiotem modyfikacji, zarówno w kontekście instrumentów pomiarowych jak komunikacyjnym. Wiele miesięcy trwały prace koncepcyjne, zwieńczone systemową zmianą nazw szeregu linii. Wspólnym rdzeniem nowych akronimów została światowa literatura science-fiction, oddając tym samym hołd twórczości Stanisława Lema, swoistego ojca chrzestnego koncepcji nazwy "SOLARIS". W ten sposób linia XAS przybrała nazwę PIRX, SOLABS stała się ASTRĄ, SOLAIR zyskała miano CIRI, natomiast UARPES zmieniła się w URANOS. 
Najistotniejszym jednak jest fakt, że na każdej z nowopowstających linii trwały prace związane z przetargami lub montażem poszczególnych elementów. Na szczególną uwagę w tym roku zasługiwała linia ASTRA, na której w  styczniu 2022 roku miał miejsce początek fazy rozruchowej i prace badawcze z pierwszą grupą zaprzyjaźnionych użytkowników. Dawna SOLABS została zgłoszona do wiosennego naboru wniosków o czas badawczy, natomiast 30 czerwca odbyło się uroczyste otwarcie linii. Na ceremonii zjawili się przedstawiciele świata nauki i przemysłu, w tym Konsul Generalny Niemiec oraz przedstawiciele międzynarodowego zespołu zaangażowanego w powstanie ASTRY. Również budowana linia POLYX święciła swoje sukcesy w tym roku. W maju, po przejściu testów radiologicznych linii, udało się uchwycić wiązkę promieniowania rentgenowskiego, trafiającą na ekran fluorescencyjny i powodującą silną emisję światła synchrotronowego. Krokiem milowym w budowie CIRI (dawniej SOLAIR) było udostępnienie do pomiarów testowych mikroskopu FT-IR, który w lipcu został uzupełniony o ostatni element, detektor matrycowy Focal Plane Array. Mikroskop docelowo po podpięciu pod wiązkę synchrotronową będzie stanowił jedną z dwóch stacji końcowych linii CIRI. 

Użytkownicy i nabory wniosków

Bezapelacyjnie rok 2022 by czasem szczególnym. Schyłek pandemii COVID, który obostrzeniami odcisnął swoje piętno na możliwościach podróżowania środowiska naukowego. Tocząca się w sąsiedztwie wojna, która na wiele miesięcy w swoisty sposób wstrzymała oddech w tej części Europy, ale także kalendarz rozbudowy nowej hali synchrotronu. Wszystko to mało swój wkład w nabory wniosków. W 2022 roku odbył się tylko jeden konkurs o czas badawczy – wiosenny (nabór jesienny został oparty o system CERIC-ERIC. Terminarz prac budowlanych uniemożliwił rozpisanie jesiennego naboru. Międzynarodowa Komisja Oceniająca będzie miała okazję przeanalizować rekordową liczbę wniosków, złożonych na pięć linii badawczych i kriomikroskop. W dziewiątym naborze wniosków o czas badawczy na infrastrukturze SOLARIS wpłynęło 114 aplikacji, co stanowi znaczący wzrost liczby zainteresowanych pomiarami grup badawczych w stosunku do poprzedniego naboru, bo aż o 67%. Po raz pierwszy w postępowaniu konkursowym udostępniono linię badawczą ASTRA, dedykowaną do absorpcyjnej spektroskopii rentgenowskiej (XAS). O czas badawczy na tej linii złożono 19 wniosków. Linie badawcze PIRX, URANOS, PHELIX, DEMETER oraz kriomikroskop były przedmiotem odpowiednio 18, 15, 12, 20 i 30 wniosków.

Cel najwyższy - publikacje naukowe

Wzrost zainteresowania badaniami w Centrum i lepszą rozpoznawalność SOLARIS wśród badaczy w kraju i za granicą, przełożyły się na dużą ilość aplikacji o czas badawczy i wzrost liczby publikacji naukowych z badań, które były realizowane na synchrotronie. Wśród blisko czterdziestu nowych publikacji, na szczególną uwagę zasługuje artykuł z badań na kriomikroskopie, opublikowany w czasopiśmie pt. „EMBO Molecular Medicine”, w którym badacze wykazali, jak mutacje genetyczne u pacjentów wpływają na aktywność Elongatora i prowadzą do poważnych objawów klinicznych. Na łamach czasopisma pt. „2D Materials”, użytkownicy Centrum SOLARIS podkreślali w 2022 roku krytyczne znaczenie nieporządku w MnBi2Te4/(Bi2Te3)n samoorganizującym się magnetycznym izolatorze topologicznym, materiale stanowiącym nową platformę dla anomalnego kwantowego efektu Halla. Jest to o tyle istotne, ponieważ materiał ten wzbudza ostatnio zainteresowanie naukowców również ze względu na możliwość realizacji stanu izolatora aksjonowego. Znaczna część badań potrzebnych do tej publikacji została przeprowadzona przy użyciu linii badawczej URANOS. Także zespół naukowy SOLARIS pracował nad ciekawymi badaniami, w efekcie nazwiska naszych naukowców znalazły się w przeszło dwudziestu publikacjach, często w prestiżowych czasopismach. Przełomowe badania pozwalające na stworzenie trójwymiarowych map orientacji wiązań w próbce zostały opublikowane przez zespół badawczy przy linii CIRI w prestiżowym czasopiśmie pt. „JACS”. Streszczenia z wybranych publikacji udostępniane są w dedykowanej zakładce „badania” na stronie internetowej Centrum. 

Konferencje naukowe i popularyzacja

Te same czynniki, które oddziaływały na procesy naborów wniosków o czas badawczy, miały również wpływ na wszelkie wydarzenia specjalne, planowane na rok 2022. Niemniej jednak. Centrum SOLARIS nieprzerwanie podejmowało się organizacji nowych przedsięwzięć w kontekście popularyzacji nie tylko synchrotronu i kriomikroskopii, ale również szerzej – nauk ścisłych. Wśród nich należy wymienić organizację wydarzeń naukowych i popularno-naukowych, oprowadzanie wycieczek, działania z zakresu media-relations, kampanie w nowych mediach, nawiązywanie stałych form współpracy z innymi jednostkami, a także działania zapewniające dostęp informacyjny dla osób z niepełnosprawnościami.  NCPS zaangażowało się w przeprowadzenie 15 różnej wielkości eventów specjalnych. Wśród nich  były dwie konferencje naukowe (IBIC 2022 oraz User Meeting), cykl jednodniowych spotkań dedykowanych przedstawicielom świata przemysłu pn. „SOLARIS Industry Day”, seminaria opowiadające o innowacyjnych rozwiązaniach IT, warsztaty dla młodzieży, pokazy eksperymentalne dla dzieci, spotkania podsumowujące projekty międzynarodowe oraz gościnne wystąpienia naukowców z innych ośrodków. W ramach inicjatyw, których odbiorcami była opinia publiczna, dookoła tematyki SOLARIS zebrano grupę blisko 700 osób, które brały udział w różnorodnych eventach, takich jak Dzień Polskiej Nauki, Tydzień Jakości Kształcenia, Rocznica urodzin Stanisława Lema, Małopolski Tydzień Innowacji oraz Noc Naukowców. Wśród podstawowych działań ośrodka znalazła się organizacja wycieczek, których uczestnikami byli zarówno przedstawiciele świata nauki, jak osoby (w tym młodzież) nie związane ze środowiskiem akademickim. Pod tym względem rok 2022 był czasem, w którym infrastrukturę Centrum zwiedziło w ciągu dwunastu miesięcy, więcej osób niż przed wybuchem pandemii – przyjęto 1766 odwiedzających, z czego istotna większość jeszcze przed rozpoczęciem rozbudowy hali. W ostatnim roku nastąpił znaczący wzrost popularności kanałów social media zarządzanych przez Centrum SOLARIS.  Łączna ilość obserwujących kanały social media SOLARIS obejmowała w grudniu 2022 roku 3035 followersów, jest to wzrost o 56% obserwujących, w stosunku do poprzedniego roku. Dbałość o utrzymanie stałej komunikacji z odbiorcami artykułów dotyczących badań i wydarzeń realizowanych w SOLARIS, odbywa się nie tylko na płaszczyźnie nowych mediów. Języczkiem u wagi są relacje z dziennikarzami kanałów tradycyjnych, takich jak radio, telewizja i czasopisma. W 2022 roku SOLARIS był bohaterem 45 doniesień prasowych.